Hij werkte 48 jaar in de zorg. Lees die zin rustig nog eens. Acht-en-veer-tig-jaar! En nu is hij met pensioen. Gerrit Lemmen. Zette zich al die tijd in om het leven van cliënten te verbeteren. Probeerde het beheersmatige buiten de spreekwoordelijke zorgdeur te houden. Omdat hij er niet in gelooft. Het past gewoon niet bij hem. Gerrit is een product van de jaren 70 en die zijn, hier en daar, nog altijd actueel.
“Het zelf kunnen bepalen hoe je je eigen leven leidt en zelf kunnen bepalen wie je bent, zijn de belangrijkste dingen die je hebt”, aldus Gerrit. “Dat ik binnen de zorg ging werken was geen idealisme,” en vervolgens breed lachend, “ik kon gewoon niets anders.” Toen Gerrit net begon, vond hij het gezellig met zijn collega’s. “Je was onder mekaar en kon op z’n tijd een potje tafeltennissen. En het werken met de cliënten? Ja, dat was ook wel leuk. Zo stond ik er in het begin in. Had de mavo gedaan, was zeventien en een half, jonger mocht je niet beginnen, en ging de zorg in. De Z-opleiding doen. Die was intern.”
“Het zelf kunnen bepalen hoe je je eigen leven leidt en zelf kunnen bepalen wie je bent, zijn de belangrijkste dingen die je hebt”, aldus Gerrit. “Dat ik binnen de zorg ging werken was geen idealisme,” en vervolgens breed lachend, “ik kon gewoon niets anders.” Toen Gerrit net begon, vond hij het gezellig met zijn collega’s. “Je was onder mekaar en kon op z’n tijd een potje tafeltennissen. En het werken met de cliënten? Ja, dat was ook wel leuk. Zo stond ik er in het begin in. Had de mavo gedaan, was zeventien en een half, jonger mocht je niet beginnen, en ging de zorg in. De Z-opleiding doen. Die was intern.”
Presentie
Presentie is binnen Esdégé-Reigersdaal een veel gebruikt begrip. De presentietheorie en de daaruit volgende presentiebenadering werden ontwikkeld in de jaren 90. Professor Andries Baart leidde destijds een tien jaar durend onderzoek. Hij baseerde zich daarbij niet op een bestaande theorie, maar observeerde, wat hij noemde, ‘goede werkers’. Hij probeerde te achterhalen wat hen succesvol maakte en ontdekte dat zij overeenkomstig gedrag vertoonden. Hierin weken zij af van wat zij tijdens hun opleiding en in lesprogramma’s geleerd hadden.
Deze andere manier van doen werd, volgens Baart, bijzonder gewaardeerd door mensen die zorg nodig hadden. “Gelukkig zijn het geen professionals”, gaven zij hem opgelucht terug wanneer hij hen vroeg naar hun ervaringen.
Uiteindelijk heeft Baart niet alleen het geobserveerde gedrag beschreven, hij verklaarde ook de effecten ervan. En zo ontstond de presentietheorie. Baart ziet zichzelf als de geestelijk vader van de presentietheorie en niet van presentie zelf. Dit gedrag bestond al bij individuen die op een afwijkende manier naar zorg keken. Een manier van werken die vanaf 2001 op steeds meer vakgebieden op sympathie kon rekenen. Mensen gebruiken de presentiebenadering omdat het aansluit bij wie ze zijn, hun passie, hun werkplezier en bij wat ze voor een ander willen betekenen.
Wat te doen?
Wanneer je in contact bent met een cliënt moet er vaak iets gebeuren. Dagelijkse verzorging, klaarmaken voor vertrek naar dagactiviteiten, een gesprek voeren, etc. Er moet iets worden geregeld. Dat kun je allemaal zelfreferentieel doen. Dat wil zeggen vanuit jezelf zonder dat de ander daar een rol in speelt. Jij bepaalt hoe en wat er gaat gebeuren. Wanneer je relationeel werkt, stem je jouw ideeën over wat er moet gebeuren af op de ander. Zorg vanuit de relatie dus. Hierdoor erken je dat de relatie met de ander van betekenis is binnen de zorg die je verleent.
Contact met de ander, begint bij jezelf.
Gerrit: “Veel theorieën zoals Gentle Teaching en Triple C, komen in de essentie neer op het contact maken met elkaar. Het écht contact maken met elkaar. Althans zo zie ik het. Bij presentie is dat niet anders. Je moet helemaal aanwezig zijn. Present dus. Geïnteresseerd zijn in de ander en warmte over kunnen brengen. Dat begint altijd bij jezelf. Als je een rotdag hebt moet je dat kunnen erkennen. Als je dat kunt, ben je op de goede weg en weet je eigenlijk al heel goed waar je staat. Soms is het voor mensen moeilijk om zich bewust te zijn van dit soort dingen. Dat maakt het werk lastiger.”
Om wie gaat het?
Gerrit: “Wanneer een cliënt boos of agressief wordt, kun je denken dat het aan de cliënt ligt. Je kunt je ook afvragen: waarom moest deze cliënt nou boos worden? Was hij boos op mij? Om iets wat ik deed of juist niet deed? Wat was dat dan? De cliënt kan het vaak niet helpen dat hij op een bepaalde manier reageert. Dat is vaak juist waarom je hem ondersteunt. Je zult de aanleiding van die boosheid dus bij jezelf moeten zoeken. Wat heb ik gedaan? Waarom heb ik de signalen die de cliënt gaf niet opgemerkt? Waarom ben ik niet gewoon even weggegaan? Wanneer ik hier met mensen over spreek, zijn ze soms verontwaardigd: ‘Ik laat mij toch niet wegsturen!’ ‘Waarom niet?’, vraag ik dan, ‘het gaat toch niet om jou?’ Wanneer je een cliënt ondersteunt en hij geeft aan dat je weg moet gaan, is dat een heel duidelijk signaal. Hiermee geeft de cliënt aan dat het op dat moment niet lukt om jou toe te laten. Dat is geen onwil, dat is onmacht. Op zo’n moment moet je, als ondersteuner, niet doordrammen. Dan stap je even uit de situatie en laat je zien dat je de ander begrijpt. Je verleent op dat moment zorg door even weg te gaan. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar is wel precies hoe het werkt. Wanneer je je hiervan bewust bent en in contact bent met jezelf, dan straal je dat ook uit. Je laat de ander voelen dat je niet weggaat omdat je boos bent, je gaat weg om iemand te helpen. Doe je dit op tijd, hoeft de cliënt niet boos te worden en blijf jij ook rustig. Doordat de cliënt zich niet onveilig heeft hoeven voelen, kun je de draad later weer makkelijk oppakken. Als het dan wel lukt, geeft dat veel voldoening. Je hebt de cliënt precies die ondersteuning kunnen geven die nodig was. Nu kun je samen verder.”
Presentie geen methode
Het werken met methoden is binnen de zorg gemeengoed. Presentie is echter geen methode. Je krijgt geen concrete aanwijzingen of instructies die je moet opvolgen. Geen stappenplan. Presentie is een bepaalde manier van denken over de zorg. Het gaat om werken vanuit de relatie, aansluiten bij de ander en op hem of haar afstemmen. Dit is globaler en omvangrijker. Presentie stelt je een aantal vragen, zoals: Wanneer is zorg goed? Wat is mijn rol daarin? Waar ben ik voor en voor wie? Welke zorg hebben mensen eigenlijk nodig? Dit maakt presentie geen methode maar een benadering.”
Beheersmatig werken
Gerrit: “Wanneer het even niet lukt met een cliënt, kun je denken dat je regels moet gaan maken. Dat is iets wat je vaak ziet en niet alleen in de zorg. Daarmee wil ik niet zeggen dat er geen regels mogen zijn, maar ze moeten de cliënt wel dienen. Zo niet, kom je terecht in een beheersmatige manier van werken. Dan ga je werken vanuit de angst dat dingen fout kunnen gaan. Je gaat proberen de cliënt te beheersen en niet de situatie. En wie ben je dan eigenlijk aan het helpen? Vaak begrijpen cliënten dat beheersmatige helemaal niet en gaat het van kwaad tot erger. Wanneer ik ergens een nieuwe locatie start, begin ik met het zoeken naar mensen die het principe van niet beheersmatig werken, snappen. Zo bouw ik een kern voor het nieuwe team. Mensen die daar later aan toegevoegd worden, pakken het dan veel makkelijker op doordat anderen als voorbeeld dienen.”
Functioneel nietsdoen
Gerrit: “Een van dingen die begeleiders zich soms niet realiseren is dat ze bepaalde verwachtingen hebben van de cliënt. Impliciete verwachtingen. Dat kan al beginnen bij het binnenkomen in een appartement. Dan groet je elkaar. Toch? Dat kan al een verwachting zijn. Wanneer een cliënt voelt dat jij eigenlijk iets van hem wilt dat hij niet kan geven, kan dit al voor spanning zorgen. Soms zet je de eerste stap in een relatie met een cliënt door er alleen maar te zijn. Niets te verwachten. Niets te doen en je daar heel bewust van te zijn. ‘Functioneel nietsdoen’ noem ik dat. Je bent alleen aanwezig en verwacht niets van de cliënt. Ik zeg wel eens: ga alleen maar naar de cliënt toe. Alleen maar om er te zijn. Neem een boekje mee en ga zitten lezen. Kijk dan eens wat er gebeurt. Vaak gebeurt er helemaal niets. Je geeft de cliënt alle ruimte om in jouw omgeving te zijn wie hij is. Dat is het begin van de relatie. Van daaruit kun je verder bouwen. Het opbouwen en onderhouden van de relatie met de cliënt is de essentie van het werk. Daarbij moet je dan niet denken dat je geen vakkennis nodig hebt. Het is juist de vakkennis die je helpt de ander beter te begrijpen.”
Meer info: www.presentie.nl
Filmpje Presentie: Bewust Wageningen, Presentie wat is het?
